در خیابان شانزدهم آذر تهران که مماس با دانشگاه تهران است، کوچه‌ای به نام «ادوارد براون» وجود دارد که اگر در مورد او از دانشجویان و رهگذران بپرسیم، معمولاً می‌شنویم که مستشرقی انگلیسی بود که به‌سبب علاقه زیادی که به فرهنگ و تمدن اسلامی ایرانی داشته به ایران سفر کرده و کتابی به نام «یک‌سال میان ایرانیان» را پس از سفر خود نگاشته است. اما اگر کمی در اسناد و کتب تاریخی دقیق شویم، با واقعیت تاریخی دیگری روبه‌رو خواهیم شد!...
یکی از مشکلات اصلی جامعه امروز ما، اطلاعات غلطی است که متأسفانه از طریق فضای مجازی و... به مخاطبان داده می‌شود و در این میان، جای خالی مطالعه کتاب‌های مناسب که تحلیل و تدوین دقیق‌تر تاریخ را برعهده دارند، خالیست. بعضی اوقات مشاهده می‌شود که عده‌ای با انگیزه‌های انسان‌دوستانه از فرقه‌های ضاله‌ای چون بهاییت حمایت می‌کنند و کمتر کسی می‌داند این فرقه ضاله چگونه ایجاد شده و چه عواملی در تاریخ تأسیس و گسترش این فرقه مؤثر بوده‌اند.
کتاب ادوارد براون جاسوسی در پوشش ایران‌شناسی، جلد شصت‌ویکم از مجموعه نیمه پنهان انتشارات دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان است که توسط پروین نخعی‌مقدم به تحریر درآمده است. نویسنده در بخشی از کتاب این‌گونه می‌نویسد:
«شبکه اطلاعاتی که براون از ایران تا استانبول و عکا و قبرس از بابیان و بهاییان دایر کرد، بدون شک بی‌نظیر بود. او مشابه همین شبکه را در دوران مشروطیت از میان زرتشتی‌ها، بهاییان و مشروطه‌خواهان متمایل به انگلستان از ایران تا اروپا فعال کرد. اگر چه در همان دورانی که براون درباره بابیت کسب اطلاع می‌کرد، طیف گسترده‌ای از مستشرقین دیگر نیز وجود داشتند. اما از دیدگاه بهاییت، او به خاطر خدماتش و ادامه آنها بیش از هر کسی لایق سپاسگزاری است».
«ادوارد گرانویل براون» دانشجوی رشته پزشکی بود که با توجه به موقعیت دولت عثمانی آن زمان ابتدا زبان ترکی و سپس زبان‌های فارسی و عربی را فراگرفت. وی همچون پدر و دیگر اعضای خانواده خود به خدمت در ارتش بریتانیا علاقه داشت و همچنین درخواست استخدام در وزارت امور خارجه انگلستان را نیز داشت؛ اما دست‌آخر از طرف دانشگاه کمبریج در زمینه تدریس زبان‌های شرقی به خدمت گرفته شد و با حمایت مالی انگلستان به سفری یک‌ساله در ایران فرستاده شد. براون اهداف سفر خود را آشنایی با زبان فارسی، جامعه ایران و امراض موجود در ایران عنوان می‌کرد که با نگاه به اسناد و کتاب‌های موجود معلوم می‌شود که این اهداف، تنها پوششی برای اقدامات اطلاعاتی امنیتی براون بوده است.
کتاب ادوارد براون جاسوسی در پوشش ایران‌شناسی، بدون تقسیمات مرسوم کتاب‌های دیگر به فصل‌های مختلف، به بررسی دقیق و تحلیلیِ تاریخ دو برهه حساس ایران یعنی «تأسیس فرقه ضاله بهاییت» و «مشروطه» با توجه به عامل نفوذی خارجی و با تمرکز بر شخصیت ادوارد براون، نجیب‌زاده انگلیسی می‌پردازد. ابتدا روابط بین ایران و دولت انگلستان در آن زمان و اهداف و منافع دولت بریتانیا از جاسوسی و نفوذ استعمارگرایانه در ایران و خاورمیانه را شرح می‌دهد؛ سپس به معرفی شخصیت ادوارد بروان و تاریخ حرکت و سفرهای وی در کشور می‌پردازد. نویسنده در این‌باره می‌نویسد:
«براون در سال 1887 در حالیکه 25 سال سن داشت از مرز شمال غربی وارد ایران شد و به شهر خوی رفت، وی پس از گذر از تبریز و زنجان و قزوین مدتی در تهران ساکن شد و از آنجا به کاشان و اصفهان و شیراز و کرمان رفت. براون در مسیر برگشت به آمل رفت و از طریق دریای خزر خود را به باکو رساند و از آنجا راهی اروپا شد».
در ادامه نویسنده به ملاقات‌های ادوارد براون با افراد اثرگذار سیاسی و فرقه ضاله بهاییت، چون میرزا محمدباقر بواناتی، سید حسن تقی زاده، ذبیح‌الله بهروز، ابوالحسن خان پیرنیا (معاضد السلطنه)، میرزا ملکم خان، عیسی صدیق، میرزا محمد قزوینی و دیگر دوستان و همراهان ایرانی براون و تشکیلات ماسونی پشت پرده این اتفاقات می‌پردازد. در بخش پایانی کتاب، توضیحی نسبتاً مفصل در مورد پیدایش وهابیت و به تبع آن، بابیت و بهاییت تحت عنوان ضمایم آورده شده است که بهتر است خواننده کتاب، اگر آشنایی اجمالی با فرقه ضاله بهاییت ندارد، ابتدا این بخش را مطالعه کرده و سپس متن کتاب را بخواند. در بخش دوم ضمائم نیز اسناد و تصاویر مربوط به ملاقات‌ها، نامه‌ها و اعتیاد ادوارد براون، حائز اهمیت است.
کتاب ادوارد براون جاسوسی در پوشش ایران‌شناسی، نوشته پروین نخعی‌مقدم، از سوی انتشارات کیهان در 300 صفحه به قیمت 18000 تومان منتشر شده است.
یادداشت از جواد بنایی
